Cán cân thương mại là gì? Các yếu tố ảnh hưởng và vai trò đối với nền kinh tế

Cán cân thương mại là thuật ngữ được nhắc đến phổ biến trong lĩnh vực kinh tế và đặc biệt là xuất nhập khẩu. Đây là yếu tố có ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế. Vậy cán cân thương mại là gì? Vai trò của nó đối với nền kinh tế ra sao? Cùng Finhay tìm hiểu chi tiết về cán cân thương mại trong bài viết sau. 

Cán cân thương mại là gì?

Cán cân thương mại (tiếng anh là Balance Of Trade – BOT) còn được biết đến với các cách gọi khác như xuất khẩu ròng hay thặng dư thương mại. Đây là thuật ngữ ghi lại sự chênh lệch giữa giá trị nhập khẩu và xuất khẩu tại một thời điểm xác định của một quốc gia. 

Cán cân thương mại là số liệu quan trọng, được sử dụng để đánh giá sức khoẻ và trình độ phát triển của một quốc gia, là thành phần lớn nhất trong cán cân thanh toán quốc gia.

Công thức tính cán cân thương mại 

Để tính cán cân thương mại (CCTM), có thể áp dụng công thức:

CCTM = Tổng giá trị hàng hóa xuất khẩu – Tổng giá trị hàng hóa nhập khẩu

Các trường hợp có thể xảy ra:  

• Xuất khẩu > nhập khẩu, CCTM > 0: Quốc gia thặng dư thương mại
• Xuất khẩu < nhập khẩu, CCTM < 0: Quốc gia bị thâm hụt thương mại
• Trường hợp xuất khẩu = nhập khẩu thì CCTM = 0. Lúc này, cán cân thương mại sẽ ở vị trí cân bằng. 

Vai trò của cán cân thương mại 

Xuất nhập khẩu luôn là vấn đề được quan tâm đặc biệt tại tất cả các quốc gia bởi sự ảnh hưởng to lớn của nó đến nền kinh tế. Trong đó, cán cân thương mại được xem như công cụ phản ánh quá trình thay đổi và sự tương quan giữa yếu tố xuất nhập khẩu trong từng khoảng thời gian.

Các vai trò cụ thể của cán cân thương mại bao gồm:

Tác động tới tỷ giá hối đoái

Khi lượng hàng hóa xuất khẩu lớn hơn nhập khẩu, cán cân thương mại thặng dư đồng nghĩa với việc gia tăng lượng ngoại tệ chảy vào quốc gia, tăng nhu cầu chuyển đổi tiền tệ. Trao đổi giao thương khiến đồng nội tệ được sử dụng nhiều hơn, làm tăng giá trị của đồng nội tệ. Tức là một đồng nội tệ sẽ đổi được nhiều ngoại tệ hơn.

Trong trường hợp ngược lại, nếu cán cân thương mại thâm hụt tức nhu cầu mua hàng từ quốc gia khác lớn, doanh nghiệp phải sử dụng đồng tiền từ quốc gia đó, nhu cầu về đồng ngoại tệ tăng khiến đồng ngoại tệ tăng giá.

Dựa vào quy luật này mà Chính phủ có thể đưa ra và điều chỉnh các chính sách phù hợp để kiểm soát dòng tiền.

Tác động tới nền kinh tế vĩ mô

Cán cân thương mại cũng là một yếu tố quan trọng tác động đến nền kinh tế vĩ mô:

• Cán cân thương mại dương cho thấy quốc gia thu hút được lượng lớn vốn FDI, gia tăng vị thế quốc gia trên trường quốc tế, suy ra nền kinh tế đang phát triển tốt.
• Trường hợp ngược lại, cán cân thương mại âm phản ánh trình độ sản xuất kinh doanh của quốc gia đó cạnh tranh kém trên thị trường. Vấn đề này cần được các doanh nghiệp khắc phục, nâng cao chất lượng để đáp ứng tốt hơn các tiêu chuẩn xuất khẩu quốc tế.
• Cán cân thương mại dương cũng thể hiện mức độ đầu tư của quốc gia đó đang lớn hơn mức độ tiết kiệm. Đồng thời cho thấy thu nhập của người lao động tăng lên, mức sống của người dân được cải thiện. Ngược lại, khi quốc gia thâm hụt thương mại sẽ cho thấy tỷ lệ tiết kiệm lớn, nhu cầu mua sắm của người dân giảm. 

Các yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thương mại

Tỷ giá hối đoái

Đây là yếu tố rất quan trọng có tác động lớn đến cán cân thương mại. Giá trị đồng nội tệ tăng đồng nghĩa với việc hàng hóa nhập khẩu với mức giá rẻ hơn nhưng hàng hóa xuất khẩu lại trở nên đắt hơn. Điều đó khiến các sản phẩm nội địa trở nên kém cạnh tranh hơn trên thị trường thế giới, từ đó mà giá trị xuất khẩu ròng cũng sẽ giảm xuống. 

Các chính sách thương mại

Các chính sách của Nhà nước có quyết định rất lớn đến hoạt động xuất nhập khẩu của một quốc gia. Các mặt hàng được quy định hạn chế hoặc hỗ trợ sẽ có sự thay đổi về giá cả khác nhau. Ví dụ, Chính phủ thực hiện chính sách hỗ trợ nông nghiệp bằng cách giảm chi phí canh tác và khuyến khích sản xuất nhiều hơn. Từ đó giúp hạ giá bán và có thể giúp tăng sản lượng xuất khẩu.

Cách thức kiểm soát cán cân thương mại thường thấy ở các quốc gia là sử dụng thuế. Việc áp dụng mức thuế nhập khẩu quá cao có thể tạo ra rào cản đối với việc giao thương giữa các quốc gia và gây thâm hụt thương mại nghiêm trọng.

Lạm phát

Lạm phát gây tác động lớn đến nền kinh tế và xuất nhập khẩu cũng không nằm ngoài phạm vi đó. Lạm phát có thể làm thay đổi giá thành sản xuất dẫn đến biến động trong giá trị xuất khẩu. 

Ví dụ như khi lạm phát làm giá gạo tăng cao, gạo và các sản phẩm từ gạo đều tăng giá. Từ đó mất đi lợi thế cạnh tranh và khó được các quốc gia khác lựa chọn.

Nguyên nhân gây thâm hụt cán cân thương mại 

Chênh lệch giữa tiết kiệm và đầu tư

Đầu tư tăng cao sẽ giúp chính sách tiền tệ được nới lỏng, lãi suất cũng theo đó giảm bớt và tăng đầu tư trong nước. Điều này sẽ khiến việc đầu tư ra nước ngoài, xuất khẩu bị hạn chế hơn. Ngoài ra, sự tăng trưởng mạnh mẽ của thị trường chứng khoán hay bất động sản cũng dễ khiến người dân có cảm giác dư giả hơn, giảm tiết kiệm, tăng tiêu dùng.

Do lạm phát cao

Như đã nói ở trên, lạm phát cũng là một trong các yếu tố có tác động lớn đến cán cân thương mại. Khi tỷ giá đồng tiền của một đất nước gia tăng thì giá cả nhập khẩu sẽ giảm xuống, ngược lại giá cả xuất khẩu lại tăng lên và làm sức cạnh tranh suy giảm.

Do thâm hụt ngân sách

Việc thâm hụt ngân sách cũng chính là thâm hụt cán cân vãng lai. Trong những năm gần đây, Việt Nam xảy ra thâm hụt cán cân thương mại vì nước ta đang tập trung thực hiện mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Bên cạnh đó, vấn đề suy thoái kinh tế cũng khiến Nhà nước tiêu tốn nhiều ngân sách để đảm bảo thực hiện mục tiêu đã đề ra.

Do cơ cấu hàng hóa xuất nhập khẩu

Ở Việt Nam, cơ cấu hàng hóa được coi là yếu tố thương mại tạo thương mại, hiểu đơn giản là tỉ lệ xuất khẩu tăng đồng thời kéo tỉ lệ nhập khẩu tăng, 2/3 giá trị xuất khẩu hiện nay là nguyên liệu cho sản phẩm nhập khẩu. 

Bên cạnh đó, năng lực cạnh tranh của hàng hóa trong nước còn thấp và kém ưu thế hơn so với thị trường. Hiện nay, Việt Nam mới chỉ đóng vai trò là nơi lắp ráp chứ chưa thực sự tham gia vào chuỗi giá trị của khu vực. Đây cũng là một hạn chế đối với các ngành hàng xuất khẩu của nước ta. 

Chính sách giảm thuế nhập khẩu

Thuế nhập khẩu sẽ là rào cản khá lớn khiến các nhà đầu tư e ngại cũng như làm giảm sức cạnh tranh của nước ta. Chính vì vậy mà Việt Nam cũng đã và đang thực hiện theo chính sách giảm thuế nhập khẩu theo cam kết trong thỏa thuận thương mại khu vực và WTO.

Thực trạng cán cân thương mại Việt Nam từ năm 2015 đến nay 

Theo số liệu Tổng cục Hải quan cung cấp, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa năm 2015 cả nước đạt hơn 327 tỷ USD, trong đó xuất khẩu hàng hóa đạt hơn 162 tỷ USD và giá trị nhập khẩu lên tới hơn 165 tỷ USD. Cán cân thương mại của cả nước thâm hụt khoảng hơn 3 tỷ USD (tương đương khoảng 2,2% kim ngạch xuất khẩu hàng hóa của cả nước).

Năm 2016, xuất nhập khẩu Việt Nam có sự tăng trưởng mạnh bao gồm xuất khẩu đạt hơn 176 tỷ USD, nhập khẩu đạt hơn 174 tỷ USD. Đặc biệt, tỷ lệ xuất của năm 2016 đạt hơn 2,52 tỷ USD.

Nguồn: Tạp chí Công thương

Năm 2017, tổng trị giá xuất nhập khẩu tăng 21% so với cùng kỳ năm trước. Cán cân thương mại của Việt Nam trong năm 2018 thặng dư lên tới 6,8 tỷ USD, nhiều gấp 3,2 lần so với mức thặng dư của năm 2017.

Năm 2019, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của cả nước lần đầu tiên chạm mốc 500 tỷ USD. Đây được xem là mức tăng trưởng ấn tượng nhờ việc tận dụng tốt các cơ hội trong quá trình hội nhập kinh tế, góp phần thúc đẩy mạnh mẽ cho nền kinh tế Việt Nam.

Năm 2020, dù chịu ảnh hưởng nặng nề của đại dịch Covid-19 nhưng Việt Nam vẫn đạt được kỷ lục mới về quy mô kim ngạch xuất nhập khẩu khi đạt tới 545,36 tỷ USD, tăng 5,4% với năm 2019. Cán cân thương mại của cả nước vào cuối năm 2020 đạt giá trị thặng dư 19,95 tỷ USD, mức cao nhất kể từ khi bắt đầu chuỗi 5 năm xuất siêu kể từ 2016.

Trong 5 tháng đầu năm 2022, kim ngạch xuất khẩu của nước ta đạt khoảng 152,8 tỷ USD (tăng 16,3% so với cùng kỳ). Kim ngạch nhập khẩu hàng hóa đạt khoảng 152,3 tỷ USD, tăng 14,9% so với cùng kỳ. Cán cân thương mại của Việt Nam vẫn duy trì những tín hiệu tích cực với mức xuất siêu liên tục tăng. 

Có thể thấy, cán cân thương mại là yếu tố phản ánh chặt chẽ mối quan hệ thương mại giữa một quốc gia với thị trường thế giới. Hy vọng qua bài viết trên đây, bạn đã hiểu rõ hơn về cán cân thương mại, nắm được tầm quan trọng của nó đối với nền kinh tế và có thêm thông tin về thực trạng CCTM của Việt Nam trong những năm gần đây.